Sosyolog Nilüfer Göle, 2009-2013 yılları arasında 21 Avrupa kentinde yaptığı araştırma yaptı. Çalışmasının sonuçları eşliğinde yazdığı “Gündelik Yaşamda Müslümanlar: İslam Etrafındaki Tartışmalar Üzerine Avrupa Çapında bir Araştırma” adlı kitabı Fransa’da basılan Prof. Göle,  Liberation’a verdiği söyleşide çalışmasının odağındaki ‘sıradan Müslümanlar’ı anlattı. 

Siyaset teorisyeni Hannah Arendt’ten alıntıyla, “Kendi kimliğini ve farklılığını ortaya koymak bir vatandaşlık eylemidir” diyen Prof. Göle, Avrupa’da yaşanan başörtüsü, cami yapılması ve helal et başlıklı kamusal tartışmaları, Müslümanların “kamuda kendi varlığını kabul ettirme çabaları” olarak niteledi. Göle, ‘birlikte yaşam’ deneylerinin, polemiklerin işaret ettiği gerilimlerden geçtiğini savundu.

“Laikliğin didaktik, hatta baskıcı bir söylem olmaya başladığını” söyleyen Prof. Göle, laikliğin dayatılan egemen bir değere dönüştüğünde tartışmaları kolaylaştırma işlevini yitirdiğini belirtti. “Düşünce ve cinsel özgürlüğün en ateşli savunucuları arasında 68 kuşağının varislerini görüyoruz” diyen Göle, Charlie Hebdo’nun bu kuşağın temsilcisi olduğunu ifade etti. Göle, “Bu insanlar kendilerinden önceki kuşağın Kilise’yle olan savaşını, İslamiyet’e karşı olan mücadele ile sürdürüyorlar” dedi ve ekledi: “Bazen sol gelenekten gelen bu insanların bir kısmı, yeni popülist sağcılarınkine benzer bir tavır alabiliyor.” Göle’nin, yeni bir kamusal kültürün ortaya çıkması için önerdikleri arasında “68 karşı kültürünün mutlaklık içeren kanaatlerinin eleştiriye açılması” da yer aldı. 

Prof. Nilüfer Göle’nin 3 Nisan 2015’te Fransız Liberation’da yayımlanan ve Anastasia Vecrin imzası taşıyan söyleşisi şöyle: 

Nilüfer Göle, Gündelik Yaşamda Müslümanlar: İslam Etrafındaki Tartışmalar Üzerine Avrupa Çapında bir Araştırma, Paris: La Découverte, 240s.

Paris Sosyal Bilimler Akademisi’nde (EHESS) öğretim üyesi olan sosyolog Nilüfer Göle, dört yıl boyunca 21 Avrupa kentinde, kendilerinden hemen hiç bahsedilmeyen ve İslami tekilliklerini ev sahibi ülkelerin çoğunluk kültürüyle bağdaştırmaya çalışan “sıradan Müslümanlar” üzerine bir araştırma yürüttü. Minare, başörtüsü, helal gıda... Tüm Avrupa ülkelerinde bir dizi tartışma yaratan ortak konular. Kimlik politikalarının kışkırttığı bir gerilim ortamında, bu uyuşmazlıklar nasıl aşılabilir ve “Avrupa değerleri” ile dinsel pratikler arasında nasıl bir uzlaşı zemini bulunabilir?

İslam giderek daha çok radikalleşme ve şiddet bağlamında ele alınıyor, bir “sorun” olarak kavramsallaştırılıyor. Bu nedenle hep hapishaneler, okullar ve banliyöler gibi sorunların yuvası olduğu düşünülen yerler inceleniyor. Bu kitap sözü, genellikle medyatik tartışmalarda görünmeyen ama Avrupa ülkelerine entegre olmuş orta sınıf vatandaşlara, çoğunluk toplumuyla bir kopuş yaşamayan ve Öteki ile karşılaşma arzusu içinde olan Müslümanlara veriyor. 

‘Sıradan Müslümanlar’, hem çoğul bir kavram, hem de sosyolojik bir ikilem. Çünkü bu kategori bir bütünlük olarak mevcut değil. Ancak dinin gereklerini yerine getirmeye çalışırken militan bir duruş sergilemeyen ve Avrupa ülkelerinin sosyal yaşamına katkıda bulunan Müslümanlara ışık tutmaktadır. Bu kişiler farklı etnik kökenlerden geliyor, Pakistanlı, Türk, Cezayirli gibi... Ama İslam ile köken kültürlerinden farklı bir şekilde ilişki kuruyorlar. 19 ve 45 yaş arasındaki bu vatandaşlar farklı meslek gruplarında sivriliyorlar: Hizmet sektörü, kitabevi sahibi, eczacı, doktor, psikolog, eğitimci, grafiker… 

Avrupa bağlamında dini inancını yaşamak, İslami öğretiyi seküler yasalara ve yaşam alanlarına uyarlamayı gerektiriyor. ‘Sıradan’ kavramı, görünmemek ya da pasif olmak anlamında kullanılmadı. Namaz, örtünme gibi inanç göstergeleri hem “kişiselleştirilmiş”, mahrem, hem de sosyal görünürlüğü olan, kamusal eylemlerdir. Sıradan Müslümanlar, Avrupa ülkelerine entegre olmuş sade vatandaşlar, çünkü ulusal dile hakimiyet kazanmış, iş sahibi olmuş ve yaşadığı ülkelerin kültürel kodlarını iyi bilen kişiler. Fakat dinlerini yaşamak istedikçe çoğunluk toplumunun içinde erimeyip, daha da görünür oluyorlar.

- O zaman namaz kılmak ve başörtüsü gibi önemli tartışmaları yaratanlar Müslümanların kendileridir diyebilir miyiz?

Toplumsal tartışmaların birer medyatik olgudan ibaret olduğunu düşünmek yanlış, zira hem Müslüman, hem de Müslüman olmayan vatandaşları ilgilendiren somut bir olaya bağlı olarak ve belli fiziksel mekânlarda ortaya çıkıyorlar. Müslümanlar, İslam’ın öğütlediği şekilde profesyonel ve eğitim hayatında var olmak istediklerinde, örneğin başörtüsü ile mesleğini yerine getirebilmeyi ya da okula gidebilmeyi talep ettiklerinde bu polemikler patlak veriyorlar. 

Bu tartışmaların işaret ettiği gerilimler, Müslüman ve Müslüman olmayan vatandaşlar arasında, şiddet, inkâr ve damgalama içeren ilişkilerden farklı bir toplumsal bağı kurma meselesiyle ilgilidir. Dillerden düşmeyen ‘birlikte yaşam’ deneyleri bu gerilimlerden geçiyor. Saha araştırmamız esnasında, bu bağın kurulmakta olduğunu gözlemledik. Ancak ikili karşıtlıklara dayalı medyatik temsiller ve politikalar bu gerçekliği gölgede bırakıyor. Bu tartışmalar sürekli tekrarlanıyor, bir ülkeden başka bir ülkeye sirayet ediyor ve tüm Avrupa’nın gündemine yerleşiyorlar. 

- ‘Sıradan Müslümanlar’ Avrupa kamusal alanında dini inançlarını nasıl yaşıyorlar? 

Müslümanlar seküler ortamlarda İslami normlara uygun yaşam tarzları icat ederek imanlarını mütemadiyen gözden geçiriyorlar. İslam’ın aileden geldiğine, Kur’an öğretilerinin göçmenlerin valizinde köken ülkesinden getirildiği varsayılır. Fakat göç sürecinde dinsel ve kültürel süreklilik zincirlerinde bir kırılma yaşanmaktadır. Dolayısıyla, Avrupalı Müslümanlar dinlerini tekrardan öğrenmek zorunda kalıyorlar; bazen de bu daha radikal bir yoruma sevk edebiliyor. Kısacası Avrupa bağlamında İslam biçim değiştiriyor. Örneğin, Müslüman ülkelerde minare tartışması hayal bile edilemez, ama İsviçre’de yasaklanıyor. Ya da Fransa’da hararetle tartışılan helal gıda konusu Müslüman ülkelerin gündemini işgal etmiyor. Bugün Avrupa’da, Müslümanlar dinleriyle ilgili teolojik ve estetik mahiyette şimdiye kadar sorulmamış yeni sorular soruluyorlar. Avrupa kamusal tartışmalarında bir fetva nasıl bir etkiye sahiptir? Avrupa’da inşa edilen camilerde nasıl bir mimari biçim kullanılmalıdır? Bu sorular Müslümanları olduğu kadar Müslüman olmayanları da ilgilendiriyor. Tüm bu soru işaretleri İslam’ın Avrupa’da bir ‘kamusal mesele’ye dönüştüğüne işaret.

- Toplum hayatında görünür olmak vatandaşlık inşasına nasıl bir katkıda bulunuyor? 

Öncelikle bu bir cesaret göstergesidir. Ulusal dili yeterince iyi konuşamayan ve ev sahibi ülkelerin kültürel kodların aşina olmayan ilk kuşak göçmenler pek göze görünmeden yaşamayı tercih ediyordu. Hannah Arendt’e göre, kendi kimliğini ve farklılığını ortaya koymak bir vatandaşlık eylemidir. Başörtüsü takmak, cami yapılmasını talep etmek, helal et yemek kamuda kendi varlığını kabul ettirme çabasıdır ve bu toplumun bir parçası olmanın kanıtıdır. İçinde yaşadığımız göç sonrası dönemde, Müslüman vatandaşlar kendilerini evlerinde hissetmek istiyorlar, çünkü vatanları artık burasıdır. Medyada Müslümanlar ya edilgen ya da aşırı eylemci, provokatör olarak gösteriliyorlar. Fakat kendini görünür kılmak, farklılığını ortaya koymaktır; ki bu farklılık da her zaman çoğunluk toplumuyla karşılıklı etkileşim içindedir.

- Fransa’da, laikliğe bağlı olarak, diğer Avrupa ülkelerinden bir farklılık yok mu?

Laiklik her zaman bir Fransız istisnası olarak görülür. Fakat bugün laiklik birlikte yaşamı düzenleyen, toplumsal hayattaki paylaşımı mümkün kılan bir ilke olmaktan çıkarak didaktik, hatta baskıcı bir söylem olmaya başlamıştır. Laiklik ne zaman bir ideolojiye dönüşse, bir kesimin elinde diğer bir kesime dayatılan egemen bir değer haline gelse, tartışmaları kolaylaştırma işlevini yitiriyor. Öte yandan Almanya, İngiltere ve Danimarka gibi ülkelerde de İslam etrafındaki tartışmaların altında yatan laiklik ilkesi oldu. Avrupa’nın her yerinde, farklı şekillerde de olsa, inançlı insanların kamusal alandaki yeri, kültürel kimlikler, cinsiyet eşitliği ve düşünce özgürlüğü tartışılıyor. Öte yandan, İslam bu tartışmalar vasıtasıyla bir Avrupalılaşma süreci yaratıyor. 

- Mayıs 1968 mirasının İslam’ın marjinalleşmesinde önemi bir rolü olduğuna vurgu yapıyorsunuz…

1990’lı yıllarda dini normlar ve İslam, sekülerleşmiş ve cinsel özgürlüğünü kazanmış bir toplumda ortaya çıktı. Düşünce özgürlüğünün ve cinsel özgürlüğün en ateşli savunucuları arasında 68 kuşağının varislerini görüyoruz. Bu insanlar kendilerinden önceki kuşağın Kilise’yle olan savaşını, İslamiyet’e karşı olan mücadele ile sürdürüyorlar. Charlie Hebdo da bu kuşağın temsilcisidir. Bugün hâlâ ezilenlerin yanında olduklarını ve ırkçılıkla mücadele verdiklerini düşünüyorlar. Din üstünde düşünmeyi sevmedikleri, reddettikleri bir kategori. İslam klişelerle temsil ediliyor. Sıradan Müslümanlar, onların din ile ilişkileri, aşağılanma hisleri ve kırılgan vatandaşlık statüleri pek hesaba katılmıyor. Hatta bazen sol gelenekten gelen bu insanların bir kısmı, yeni popülist sağcılarınkine benzer bir tavır alabiliyor. Yeni bir kamusal kültürün ortaya çıkışını mümkün kılmak için, belki de Mayıs 68 karşı kültürünün mutlaklık içeren kanaatlerini yeniden incelemeli, eleştiriye açmalı ve bize doğal gelen birçok şeyin artık tamamen değişmiş bir tarihsel bağlamla ilgili olduğunun bilincine varmalıyız.

- Müslüman ve Müslüman olmayan Avrupalılar arasındaki karşılaşma nasıl kolaylaştırılabilir? 

Cihadistler, tıpkı İslamofoblar gibi, kültürel melezleşmeyle savaşan tasfiyecilerdir, yani ortak yaşamı sabote etmek isterler. Bu sabotaj karşısında, bakış açılarının çoğulluğunu kabul eden, salt medyatik olmayan sanat ve tartışma mekânları yaratılmalıdır. Bana göre kamusal alan, sanat ve kültür sahalarında tartışılıp yenilenebilir. Yeni estetik biçimlerin gelişmesi, yeni bir kamusal kültürün ortaya çıkışında önemli bir rol oynayabilir. Köln’de inşa edilen cami buna güzel bir örnek olmuştur. Bu dinsel abidenin estetik seçimleri Müslüman vatandaşların olduğu kadar Müslüman olmayan vatandaşların da beklentilerine ve arzularına cevap vermek zorunda kaldı. Mesela bu caminin tasarımın Müslümanlar tarafından gayri Müslim bir Alman mimara verilmesi karşılıklı etkileşimi ve aşinalık kurmayı kolaylaştıran bir etken oldu.

Diğer bir örnek de, 2015 yılı başında Berlin Yahudi Müzesi’nde üç dinin sünnete bakış açısını konu alan, farklı inançlara sahip insanları tartışma gruplarında bir araya getiren, sergidir. Bu sergi olmasaydı, belki de göçmen kökenli vatandaşlar hayatları boyunca bu müzeye adım atmayacaktı.