ALİ EMİRİ EFENDİ 

Bundan dolayı, Divan-i Lugati’t Türk ile ilgili toplantılarda
kendisindenbahsetmenin
bir vefa borcu olduğu muhakkaktır.

Divan’ül Lügati’t Türk için onlarca bilim adamı öldürüldü!

Dünya üzerinde bir kitap,
basımı için bu kadar çok sayıda

bilim adamının can vermesine sebep olmamıştır.

Bu kitabın ismi;

Divanü Lügati’t Türk,

yazarı da büyük bilgin Kaşgarlı Mahmud…


Bu sene 1000′nci doğum yılı kutlanan ve
2008 yılı da kendi yılı ilan edilen Kaşgarlı Mahmud’un

Türkçe’nin ilk büyük sözlüğü ve
ilk Türk ansiklopedisi olan
Divanü Lügati’t Türk,

tam 800 yıl boyunca ortada yoktu;

tıpkı bir diğer kitabı Kitab’ül Cevahir gibi…

Divan-ı Lügat’it Türk,
geçtiğimiz yüzyılın başında,

Ali Emiri tarafından bulundu.

Avrasya Yazarlar Birliği Genel Başkanı

Yakup Deliömeroğlu,
kitabın bulunuşunu şöyle anlatıyor:

“Kitabı sahaflarda
Ali Emiri Efendi buldu.

Ali Emiri Efendi,
kitabı satın aldığında duyduğu sevincini şu şekilde dile getirir:

‘Bu kitabı aldım; eve geldim.
Yemeği içmeği unuttum…

Bu kitabı sahaf Burhan 33 liraya sattı.

Fakat ben bunu birkaç misli ağırlığındaki elmaslara, zümrütlere değişmem.

’Büyük bir coşku içinde olan Ali Emiri Efendi
kitabını kimseye göstermek istemedi.

Hem kitabı kıskanıyor ve hem de kaybolmasından endişe ediyordu.

Devrin ünlü simaları

Ziya Gökalp ve Fuad Köprülü gibi şahıslar,

Ali Emiri Efendi’nin
Divanü Lügati’t Türk’ü bulduğunu işitmiş ve
görmek istemişlerse de Ali Emiri Efendi onları kitaba yanaştırmamıştı;

Kitabı sadece çok güvendiği

Kilisli Rıfat Efendi’ye gösteriyordu. 

Ali Emiri Efendi satın aldığında,
kitap hırpalanmış ve yıpranmış bir vaziyetteydi.
Şirazeleri çözülmüş, formaları dağılmış,
sayfaları birbirine karışmış ve numaraları da yoktu.

Bu sebeple kitabın eksik mi,
tam mı olduğu belli değildi.

Ali Emiri Efendi bunun tespitini

Kilisli Rıfat Efendi’ye yaptırdı.

Kilisli Rıfat Efendi,
iki ay müddetle kitabı üç kere okudu,
karışmış sayfaları yerli yerine koydu ve
numaralandırdı.

Daha sonra da kitap Matbaa-i Amire’de
üç yıl süren bir maceranın ardından basıldı.

” Yakup Deliömeroğlu,
kitabı kendi dillerine tercüme etmek isteyen
çok sayıda Türk bilim adamının da

bu yolda
Rus ve Çinliler tarafından şehit edildiğini söylüyor.

İşte Rus ve Çinliler tarafından katledilen Türk bilim adamları…


Dîvân ü Lügati’t Türk’ün Türk Dünyasında ilk tercüme girişimi,
Azerbaycan’da oldu.

Sovyet Bilimler Akademisi’nin Azerbaycan Şubesi,
bu iş için Halid Said Hocayev’i görevlendirir.

Hocayev, 1935-37 yıllarında bu görevi tamamlar.
Fakat Hocayev ve yardımcılarının başarısının mükafatı,
ölüm olur.

1937 yılında bu kez meşhur Uygur şairi Kutluk Şevki ve eğitimci şair Muhammed

Ali Dîvân ü Lügati’t Türk’ü Uygurcaya tercüme ettikleri için
katledilirler

ve bütün çalışmaları yakılır.

Kutluk Şevki,
hac yolculuğu sırasında uğradığı İstanbul’ dan Kilisli baskısını alarak ülkesine götürmüştür.

Bilim dünyasına hizmet için giriştikleri iş,
kendi sonlarını hazırlar.

Uygurlar, 1944 yılında Şarki Türkistan Devletini kurduklarında,

ilk iş olarak Dîvân ü Lügati’t Türk’ün tercümesi işine girişirler.

Bu iş için meşhur alim İsmail Damollam görevlendirilir.

Birinci cildin tercümesi tamamlanmıştır ki.

Rusya ile Çin anlaşarak Şarki Türkistan Devleti ortadan kaldırılır ve
İsmail Damollam öldürülür.

Şarki Türkistanın Kızıl Çin tarafından işgal edilmesinden sonra

Uygur bölgesinde Sinjang Özerk Yönetimi kurulur.

Kaşgar bölgesinin Valisi Seyfulla Seyfullin,
maddi kaynak da ayırarak tanınmış şair ve tarihçi

Ahmed Ziyaî’yi
Dîvân ü Lügati’t Türk’ün tercümesi için resmen görevlendirir.

1952-54 yılları arasında Divanın tercümesi tamamlanır

ve Pekin’ e basılması için gönderilir.

Baskının giderleri de Kaşgar valiliği bütçesinden ayrılmıştır.

Ancak Pekin
“karşı devrimcilik ve milliyetçilik” suçlamaları ile

Ahmet Ziyaî’yi 20 yıl ağır hapse mahkum eder

ve Ziyaî cezaevinde işkence altında can verir,


divanın bütün tercümeleri de yakılır.

Yılmayan Uygurların bir başka girişimi,

1960-63 yıllarında,
Çin İlimler Akademisi Şincang Bölümü Müdür Yardımcısı

Uygur Sayrami
tarafından hayata geçirilir.

Fakat hem Sayrani yardımcılarıyla birlikte öldürülür

hem de tercümenin metinleri yakılır.

Uygurların Divan’a merakı
bütün bu olanlara rağmen azalmamakta aksine artmaktadır.

Halkın ve aydınların yoğun isteği ile

Dîvân ü Lügati’t Türk

İbrahim Muti’in yönetiminde

Abdusselam Abbas,

Abdurrahim Ötkür,

Abdurra¬him Habibulla,

Abdulreşit Kerim Sait,

Abdulhamit Yusufi,

Halim Salih,

Hacı Nur Hacı,

Osman Muhammed Niyaz,

Emin Tursun,

Sabit Ruzi,

Muhammet Emin ve

Mirsultan Osmanov’dan oluşan

12 kişilik komisyon tarafından tercüme edilir.

Bu tercüme ile
Divan, 1981-84 yıllarında

Urimçi’de
3 cilt halinde
ve 10 bin nüsha basılır.


Divan’ül Lügat’it Türk,

Kazakistan ve Azerbaycan’da ise

SSCB’nin yıkılışından sonra yayınlanabildi.

Dr. Fahri SOLAK
Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi