*Osmanlı Rantı Nasıl Önlemiştir ?*

Semih Akşeker
Yüksek Mimar

*Kaynak:* http://www.hendesedergisi.com/yazardetay/7-30-sehir-mulkiyet-rant.aspx


Son yıllarda
Osmanlı mimari ve şehirciliğinin farklı meseleleri ile alakalı
çok sayıda neşriyat yapılmışken

bir husus var ki şehir-mülk-rant ilişkileri üzerinde
nedense şimdiye kadar pek durulmamıştır.

Kentsel dönüşüm, modern şehircilik
ve onun veled-i zinası olan rantın sıkça telaffuz edildiği bugünlerde,

Osmanlı’nın asırlar önce
rantı önlemek için aldığı tedbirlerin,
istendiği takdirde bugün dahi bize fikir verebileceğini düşünüyorum.

Bu kısa makalede Osmanlı şehirlerinin şekillenmesinde Kur’an-ı Kerim’den mülhem “mülkiyet” yorumu ve kararının oynadığı önemli rol üzerinde durulacaktır.

Mülkün sahibi değil emanetçisi olan devlet
(ve onun mümessili padişah)

evini yapmak isteyen insanlara
bedelsiz olarak arsa veriyor,
halk da kazancı ile kendi evini bu arsa üzerine yaptırıyordu.

(1) Bilindiği üzere arsa ve arazi mülkiyet biçimleri, ev ve şehir mimarisine tesir etmektedir. Bir arsanın kiralık mülk, daimî mülk veya kullanım müsaadeli mülk… olmak bakımından mimari sonuçlarının da farklı olacağını söylemek elbette yanlış olmayacaktır.

Osmanlı’da mülkiyet ve imar hukuku
sahiplik değil,
emanetlik anlayışına göre düzenlenirken

ev/mimari/şehirler dahi, (şehrin % 90’ı evlerdir)
bu tasavvur doğrultusunda konar-geçer kültürün evi olan çadırların yerleşik düzende biraz geliştirilmişi diyebileceğimiz tarzda ahşap çatkılı basit malzemelerle tesis edilmiştir.

Sadece, kimsenin mülkiyetinde olmayan
cami, medrese, han gibi binalar ise
taş gibi sağlam/kalıcı malzemelerle inşa edilmiştir.

Osmanlı devleti/insanı,
“Mülkün sahibi Allah’tır.”
kaidesi gereği mülkiyet ile olan ilişkisinde kendini, ancak mülkün emanetçisi düzeyinde görmekteydi.

(“Göklerin, yerin ve
içlerindeki her şeyin mülkiyeti Allah’ındır.”- Mâide Suresi, 120. ayet)

Bu tasavvura göre,
arzın/toprağın gerçek sahibi Allah ise eğer,
kullar da bu toprakların ancak emanetçisi olabilirlerdi.

Dolayısıyla insanlar
emanetçisi olduğu toprağı sahiplenemez,
onu alım-satım vasıtası yapamaz,
kâr metaı olarak göremezdi.

Topraktan ancak ve yalnız
bir süre istifade edilebilirdi

(1). Bu yönüyle baktığımızda
Osmanlı mülkiyet anlayışı,
zaman içinde gelişen ve nihai şeklini 16. asırda aldığı birkaç temel esas üzerine bina edilmiştir.

İlki,
mülkün sahibi değil emanetçisi olan devlet
(ve onun mümessili padişah)

evini yapmak isteyen insanlara
bedelsiz olarak arsa veriyor,

halk da kazancı ile
kendi evini bu arsa üzerine yaptırıyordu.

Devlet, dinî otoritenin bu fetvasına/yorumuna gerçekten inanmış olmalı ki halkına bedelsiz arsa temin etmeyi kendine vazife bilmiştir.

Arsa meselesi çözülen halkın
ev ile münasebetinde,
evini güzelce inşa etmek ve
huzur içinde orada oturmak amacı dışında
bir başka meselesi kalmıyordu.

Bu hukuk sayesinde insanlar,
evlerini bir mübadele aracı olarak görmüyor,

mal değil, birer yuva olarak inşa ediyorlardı.

Osmanlı dünyasında,
ev yapmak ve sonra üzerine kâr koyup satmak
(rant)
gibi bir düşünce
hiçbir zaman vuku bulmamıştır.

Osmanlı’da
evi olmayan halka bedelsiz arsa temin etmek

ve yine geçim için
ekip biçeceği bir arazi/toprak temin etmek de devletin görevi olarak anlaşılmıştır.

Barınma ve iş gibi temel/insani haklar,
devlet güvencesinde olmuştur.

Bununla birlikte
Osmanlı’da çalışmayan,
oturup yatan bir insanın ayakta kalma şansı yoktu.

Herkes az veya çok mutlaka çalışmak zorundaydı.

Mesela toprağını arka arkaya iki yıl geçerli bir mazeret olmaksızın ekmeyen bir insanın toprağı elinden alınır, toprağı ekebilecek başka insanlara verilirdi. Yani iktisadi sistem çalışma/emek temeli üzerine kurulmuştu. Bu mülk/hukuk sisteminde alınan diğer mühim karar da şudur: Ev dışında iş yerleri dükkânlar-çarşılar, hanlar, hamamlar gibi ticari amaçlı kira geliri getiren binalar, vakıflar gibi tüzel kişiliklerin mülkiyetinde olacak şekilde inşa edilmişlerdir. Bu binaları yaptıran devlet erkânı (padişah, valide sultan, şehzade, vezir…) veya varlıklı diğer hayırsever insanlar, bu binaları ya mevcut vakıflardan birine bağışlıyorlar ya da bizzat kendileri vakıf kurup bu binaları ve gelirlerini ilanihaye hayır amaçlı vakıflara bağışlıyorlardı. Mesela İstanbul’da Fatih’in yaptırdığı ilk kapalı çarşı, 118 dükkânıyla Ayasofya Camii’nin vakfiyesi olarak inşa edilmiştir ve vakfiyenin tüm gelirleri, caminin tamir ve bakım hizmetleri için harcanıyordu. Yine Sultanahmet Camii’nin bugün hâlâ kullanılan arastası, vakıflara ait olmak üzere inşa edilmiştir. Elbette böyle binalar, sadece camilere gelir amaçlı yapılmıyordu, birçoğu da fakirler, yetimler, hastalar ve sakatların hatta hayvanların ihtiyaçlarını temin etmek için kurulan vakıflara gelir gayesiyle inşa ediliyordu. Şehirler bu dönemde, insanların sağlık ve huzur içinde yaşayacakları mekânlar olmaktan çıkarılıp alınıp satılır metalara dönüştürüldü. Şehirler, artık sermayenin bizzat çoğaltılacağı yeni kapitalist üretim sahaları olarak da görülmeye başlandı. Osmanlı Rantı Nasıl Önlemiştir ? Osmanlı’da birbirinden bağımsız olmayan imar ve mülkiyet sisteminin ekonomipolitiği şu hususlardan müteşekkildir: 1-Evler, insanlar için zaruri (havâic-i asliye) ihtiyaçtır. Ticari hüviyeti olmadığından dolayı oturum mülkiyeti insanlara bırakılmıştır. Bu mülkiyet, miras yoluyla varislere geçmektedir. 2-İşyeri/dükkânlar ise ciddi gelirleri olan ticari binalar olduğu için bunların mülkiyeti tek tek kişilere değil, tüzel kişiliği olan vakıflara bırakılmıştır. Pahada değerli oluşu ve sürekli kira geliri getirmesi gibi sebeplerle çarşı, han, hamam gibi dükkânların mülkiyeti vakıflar için düşünülmüştür. Böylelikle bazı insanların aşırı zenginleşerek imtiyazlı bir sınıf olarak ortaya çıkmasına müsaade edilmemiştir. Osmanlı’da, bu tedbir sayesinde asırlar boyunca içtimai hayatta sınıf/statü farklılıklarına dayanan çatışmalara pek rastlanmamıştır. Bedelsiz arsa verilerek ev meselesi çözülen halka, evlerinden ayrıca satarak prim yapma ve kiralama gibi rant beklentisi bırakılmazken zenginlerden de dükkânlar, hanlar, hamamlar sahibi olarak bunları satmak ve kiraya vermek imkân ve imtiyazı elinden alınmıştır. Bu türlü kazançlar insanlara değil, vakıfların kazanç hanesine yönlendirilmiştir. Şehirlerin gelişmesine paralel olarak ortaya çıkan rantın kişilerin eline bırakılmadan vakıflara yönlendirilmesiyle kazanç aslında halka geri döndürülmüş oluyordu. Bugün ise belediyelerin verdiği birtakım imar imtiyazlarıyla yaptırılan AVM’ler -büyük çarşılar-her ay sahiplerine matbaa gibi para basmaktadır. Öyle ki AVM’lerinden yıllık 20-50 milyon dolar kira geliri elde eden zenginleri basında yer alan röportajlardan biliyoruz. Eğer bu binaları, farz edelim, belediyeler kendileri için yaptırsaydı elde edeceği kira gelirleri ile neler yapabilirlerdi, varın siz düşünün. Cumhuriyet Türkiye’sine gelindiğinde ise daha en başlarda -1924’te- (Tanzimat’tan bu yana vakıf sistemini kaldırmak ve kendi mülkiyet düzenini getirmek için uğraş veren Batılıların çabalarının sonuç verdiğini ve) sistemin tümden değiştirildiğini görüyoruz. Mülk hukuku, Batılıların istediği şekilde neticelendirilmiş, kapitalizmin yeşereceği ortam ve yeni zengin sınıfının yaratılacağı mülkiyet sistemi kurulmuştur. Atatürk’ün, “Bizim de milyonerlerimiz olmalı (2).” sözünü burada yeri gelmişken hatırlatalım. Modern anlamda sanayii ve ticareti olmayan savaş mağduru bu ülkenin, milyonerlerini nasıl çıkaracağı sorusunun cevabının da yeni mülk düzeni sayesinde verileceği anlaşılmaktadır. Genç Cumhuriyet’in mülkiyet meselesine bakışı, selefi Osmanlı ile taban tabana zıttı. Osmanlı’nın mülkiyeti “emanetlik” şeklinde dinî/ontolojik bir kavram ile ele almasına karşılık, yeni rejim, mülkiyeti “sahiplik” şeklinde, din dışı (seküler) bir eksende ele almıştır. Mülkiyetin karakteri dinden arındırılmıştır. Sadece mülkün mahiyeti ve hüviyeti değiştirilmekle kalmamış, vakıf sistemi de bir gecede devrim kararıyla lağvedilmiştir. Oysa mevcut sistemin; 1- günümüze uyarlanmak, 2- eksiği varsa ilave etmek, 3- aksayan tarafları varsa revize etmek… gibi seçenekleri varken sistemin toptan yok edilmesi tercih edilmiştir. Yerine, üzerinde düşünülüp taşınılmış doğru düzgün bir düzenleme de getirilmediğinden ortada kalan birçok mülk (arsa, arazi, bağlık...) açıkgöz sahtekârların eline geçmiştir. Bu arada vakıflara ait birçok mülkün, yeni rejimin bağlıları tarafından yağmalandığını görüyoruz (3). Vakıfların dükkân, han, arazi, bağ ve bahçeleri bedavadan biraz pahalı paralara satılığa çıkarıldı. Müslümanlar, haram/günah endişesiyle vakıf mallarını satın almaya yanaşmadı. Vakıf mülklerini gayrimüslim zenginler ve yeni rejimin sahtekâr bağlıları topladı. Bu arada şehir içindeki arsaların kapatılma ve çok ucuz fiyatlarla el değiştirme devri başlamıştı. Falih Rıfkı gibi rejim bağlıları dahi bu arazi yağmalarından çok rahatsız olmuştur (4). 1924-50 yılları arası, vakıf mülkleri yağması; 1950-80 yılları arası da arsa rantçılığının belirginleştiği dönem olarak tarihe geçmiştir. 1955 yılında kat mülkiyeti kanununun çıkartılmasıyla birlikte yavaş yavaş arsaları yapsatçılara vermek, bir arsaya mukabil 3-5 daire edinmek devri başladı. Osmanlı’nın, en başlarda rantı fark ederek önlemeye çalışmasına karşın Cumhuriyet hükümetleri, bizzat kanun çıkararak rantın önünü açmışlardır. 2000’lere gelindiğinde ise evvelce benzeri görülmeyen dehşetli bir zihniyet yapısı ortaya çıktı. Bu dönem, eski ile kıyaslanamayacak derecede rantın kanıksandığı ve zirve yaptığı bir dönem olarak tarihe geçmeye adaydır. Şehirler bu dönemde, insanların sağlık ve huzur içinde yaşayacakları mekânlar olmaktan çıkarılıp alınıp satılır metalara dönüştürüldü. Şehirler, artık sermayenin bizzat çoğaltılacağı yeni kapitalist üretim sahaları olarak da görülmeye başlandı. Şehirde, nereye ve hangi köşeye baksa para kokusu alan bir yatırımcılar grubu türedi. Tekstilciler, kuyumcular, fabrikatörler, marketçiler... gibi büyük sermaye sahibi kapitalistler, birden müteahhitliğe soyundular. Evvelce küçük kârlarla çalışırlarken şimdi rant sayesinde bir yılda ve tek bir işte, inşaatın büyüklüğüne göre 100 trilyon kâr yapabilen şirketler hâline geldiler. Böyle bir zihniyet yapısı, ancak neo-liberal (kapitalizmin yumuşatılmış adı) politikaların sahibi bir iktidar döneminde zuhur edebilirdi ve de öyle oldu. Rantı Önlemek, Adaletli Bir Devletin Asli Görevidir Kapitalizm, tıkandığı bir zamanda yine kendini ve sermayesini büyütecek yeni bir yol ve yöntem bularak bir kez daha ayakta kalmayı başardı! Mübarek olsun! Rant; emeksiz, gayretsiz, ter akıtmadan elde edilen anormal bir kazanç türüdür; bu manada faizle benzerliği vardır. Rant, emeği ile geçinen milyonlarca insan ile alay etmek ve siz çalışın ben yiyeyim, demektir (5). Adaleti tesis etmekle vazifeli devlet, bugün için en büyük adaletsizliklerden biri olan rantı bitirmek ve emeğe dayalı kazancı tekrar yüceltmekle yeni bir başlangıç yapmalıdır. Rantı bitirmek için birçok tedbir alınabilir, bunlardan sadece bir tanesini burada aktarmak istiyorum: Arsasını kat karşılığında müteahhitlere veren insanlar, aldıkları dairelerin asgari % 50-60’ını devlete/belediyeye terk etmelidir. Belediyeler de (evsiz/kiracı) fakirleri kira bedeli almadan bu dairelere yerleştirmelidir. Bu durumda, mesela 100 daireli bir inşaatın 50’si müteahhite, 50’si de arsa sahibine (hiç çalışmadan ve emek sarf etmeden elde ettiği bu 50 dairenin) kalıyordu, önerdiğimiz şekliyle, ancak 20’si arsa sahibine 30 tanesi de devlete kalacaktır. 10 daireli bir inşaatta ise, 5’i müteahhide, 2’si arsa sahibine, 3 tanesi de devlete/kamuya, dolayısıyla fakir evsizlere kalmış olacaktır. Ülkemizde her yıl tahminen 50 bin daire bu şekilde ranttan kurtarılarak fakirlere aktarılmış olacaktır. Bundan sonraki aşamada, rant ümidi kesilmiş ve rant ile bir şey elde edemeyeceğini anlayan insanlarımız da artık arsa alıp prim yapmasını beklemek ve çalışmadan zenginleşme hayallerine kapılmak yerine alın teri ile kazanmaya ve geçimini temin etmeye bakacaktır. Ülkemizde hâlen birçok insan arsa ve ev rantı sayesinde çalışmadan hayatını sürdürmektedir. Bu insanlar sürekli arsa alarak prim yaptığında o arsaları elden çıkarmakta ya da arsasından imar geçtiyse müteahhide kat karşılığı vermektedir. Ülkemizde bugün bir milyonun üzerinde aile (ailenin diğer fertlerini de sayarsak 5 milyon kişi) hiç çalışmadan arsa ve kira geliri ile geçindiğini söylersem bu işin hangi düzeylere vardığı daha iyi anlaşılacaktır. Ülkemizde bugün 50, 100, 500, 1000, 3000 dairesi olan sayısız insan vardır. Bu mülkler alın teri, gayret, çalışkanlık ile değil arsa rantı sayesinde kazanılmıştır. Rantı bitirmek için birçok tedbir alınabilir, bunlardan sadece bir tanesini burada aktarmak istiyorum: Arsasını kat karşılığında müteahhitlere veren insanlar, aldıkları dairelerin asgari % 50-60’ını devlete/belediyeye terk etmelidir. Belediyeler de (evsiz/kiracı) fakirleri kira bedeli almadan bu dairelere yerleştirmelidir. Bu durumda, mesela 100 daireli bir inşaatın 50’si müteahhite, 50’si de arsa sahibine (hiç çalışmadan ve emek sarf etmeden elde ettiği bu 50 dairenin) kalıyordu, önerdiğimiz şekliyle, ancak 20’si arsa sahibine 30 tanesi de devlete kalacaktır. 10 daireli bir inşaatta ise, 5’i müteahhide, 2’si arsa sahibine, 3 tanesi de devlete/kamuya, dolayısıyla fakir evsizlere kalmış olacaktır. Ülkemizde her yıl tahminen 50 bin daire bu şekilde ranttan kurtarılarak fakirlere aktarılmış olacaktır. Bundan sonraki aşamada, rant ümidi kesilmiş ve rant ile bir şey elde edemeyeceğini anlayan insanlarımız da artık arsa alıp prim yapmasını beklemek ve çalışmadan zenginleşme hayallerine kapılmak yerine alın teri ile kazanmaya ve geçimini temin etmeye bakacaktır. Ülkemizde hâlen birçok insan arsa ve ev rantı sayesinde çalışmadan hayatını sürdürmektedir. Bu insanlar sürekli arsa alarak prim yaptığında o arsaları elden çıkarmakta ya da arsasından imar geçtiyse müteahhide kat karşılığı vermektedir. Ülkemizde bugün bir milyonun üzerinde aile (ailenin diğer fertlerini de sayarsak 5 milyon kişi) hiç çalışmadan arsa ve kira geliri ile geçindiğini söylersem bu işin hangi düzeylere vardığı daha iyi anlaşılacaktır. Ülkemizde bugün 50, 100, 500, 1000, 3000 dairesi olan sayısız insan vardır. Bu mülkler alın teri, gayret, çalışkanlık ile değil arsa rantı sayesinde kazanılmıştır.