Şehmus Okur, "Artık bunları yapan sanatkârlar yok," hayıflanmalarına cevap vermek için, eski eserlerin daha iyisini ama röprodüksiyonlarını yapmaya çalıştığını söylüyor. FOTOĞRAF: MUHSİN AKGÜN

"Allah bizi normal olmaktan korusun"
Sizin marangozdan farkınız ne?
Geleneksel Türk sanatları içerisinde bulunan kündekari ve sedefkari dediğimiz, ahşaptan mamul ama sıra dışı olan her türlü nesneyi yapıyorum. Avrupa'da, bir normal marangoz olan vardır, bir de ebonist dedikleri bir kategori vardır. Bizde eskiden ince nacar, ya da ince marangoz denirdi. Bunun içinde heykel yapmak da var, rumi desenleri kakmak da var, minik minik ahşap parçalarını bir araya getirip geometrik bir desen oluşturmak da var. Onun için, ahşabın karşısına geçtiğiniz zaman, işin bir noktasında marangozluk yapacaksınız, bir noktasında da desen de çizeceksiniz. Türk insanının geçmişte yaptığı bütün desenlerden haberdar olacaksınız. O desenlerin arka planındaki fikirlerden haberdar olacaksınız.
Kündekari ne demek?
Kündekari, küçük ahşap parçalarının hiç tutkal ve çivi kullanmadan birbirine eklenerek büyük bir tablo oluşturması demek. Başlangıçta tasarlanan bir form var ve onun arkasında da bir felsefe var.
Peki bu tahta parçaları nasıl birleşiyor birbirine?
Tutkal, çivi hiçbir şey yok, sadece geçme kanal var. Üç boyutlu bir puzzle düşünün; bu puzzle'ın parçaları bir araya geliyor, bir kapıyı oluşturuyor. Ama puzzle'a göre çok daha zor. Açının açısının açısı var mesela. Bunları yaparken o parçacıklar için değişik renkte ağaçlar kullanılır. Sonra o parçacıkların üzerine oyma yapmak, yine o parçacıkların üzerine sedef ile ayrı bir sanat göstermek gibi, sanatta ustalık dediğimiz cilveleri sonsuz derecede uygulayabilirsiniz.
Bir de eski eserleri yeniden üretiyorsunuz değil mi?
Geçmişte yapılmış çok ciddi "taç eser" dediğimiz türden eserlerin röprodüksiyonunu yapıyorum. Çünkü "Artık bunlar yapılamaz, ya da bunları yapan sanatkarlar yok," türünden hayıflanmalar var. Onlara cevap vermek için, onlardan daha iyisini ama röprodüksiyonlarını yapmaya çalışıyoruz. Mesela, büyük boyutlu cami kapıları. Camilerde kullanılan vaiz kürsüleri. Kuran muhafazaları, Topkapı Sarayı'nda olan 4. Murat'ın tahtı gibi.
4. Murat'ın tahtını niye ya da kime yaptınız?
Kendime yaptım. Çünkü bu iş, ustalık göstermek için daha önce varılmış bir zirvenin aşılması. Tabii ki onda dört-beş yıllık bir emek var. Müşterisini bulursak satacağız. Ama, sanatkâr hiçbir şey için değil de, kendini aşmak için yapar. Öyle şeyler vardır ki, ona harcadığınız emeğin karşılığını asla alamayacağınızı bilirsiniz ama yine de yaparsınız.
Sizin yaptığınız tahtla orijinali arasında ne fark var?
Topkapı Sarayı'ndaki taht, vaktiyle eksik tamir edilmiş; üzerinde eksiklikler var. Biz onun röprodüksiyonunu yaparken, olması gereken şekilleri düşünüyoruz; ayrıca diğer nakkaş dostlarımızla beraber oradaki nakışların doğrusunun nasıl olması gerektiği üzerine düşünüyoruz. Bir de kendi ustalığımızı göstermek için de, onlardan farklı bazı şeyler, bir iki desen mesela, ekliyoruz.
Tıpatıp aynısını yapmıyorsunuz.
Hayır yapmıyoruz. Çünkü o zaman onu aşmamış oluruz.
Niye sergi açmadınız?
Maddi ihtiyaçlar ön plana çıkıyor, sergiyi açamadan elimizden çıkarıyoruz. Satılıyor. Şöyle bir iki yıl kendim için çalışıp, eserlerimi biriktirip, açmayı düşünüyorum. İnşallah olacak o da.
Yurtdışına satış olabiliyor mu?
Evet genellikle yurtdışına oluyor zaten. Benim mesela Japonya'da, Almanya'da, Amerika'da, Fransa'da, birkaç Ortadoğu ülkesinde eserlerim var.
Peki onlar nereden biliyor sizi?
Sanat meraklıları için arada gezip dolaşan danışmanlar ya da aracılar oluyor. Danışmanlar sizi buluyorlar, onlara veriyorsunuz.
Sedefkarlık işinde kullandığınız sedefi nereden buluyorsunuz?
Sedef, deniz canlılarının kabuklarından elde ediliyor. Şimdi artık özel olarak yetiştirilen inci tarlaları var, yani kültür incileri. Ekvator kuşağındaki bütün sıcak denizlerde yaşayan deniz hayvanları, yani salyangozlar, istiridyeler, deniz kabuklarının içinde barındıkları evler, sedef. Daha önce en çok Mısır'dan geliyordu, sonra Uzakdoğu'dan gelmeye başladı. Bizim denizlerimizin midyelerinin, istiridyelerinin içindeki sedef miktarı çok azdır. Yani birkaç mikron kalınlığında bir sedef. 14.-15. yüzyıldan itibaren sedef var bizim hayatımızda, ama tabii ki sıradan insanların hayatında değil. Dünyanın her yerinde olduğu gibi, belli bir gelir düzeyinin üzerinde olan insanların evlerinde ya da konaklarında vardı.
Aynı malzeme ve teknikleri kullanıp çağdaş objeler de yapıyor musunuz?
Yaptığımız oldu. Özel siparişle oluyor yalnız onlar. Mesela vaktiyle bir modacı geldi bize, "Bir defileye katılacağız, seninle beraber sedef bir elbise yapalım," dedi. Ben çok sevindim ve heyecanlandım ama sonra yürütemedik. O arkadaş maddi açıdan karşılayamadı.
Yaptığınız eserler arasında sizi en çok heyecanlandıran hangisi?
Tokyo Camii'ne ve Kültür Merkezi'ne yaptığım eserler. Kuran muhafazası, vaiz kürsüsü ve camiinin kapılarının üzerindeki süslemeler. Camii yeni açıldığında oradaydım. İçeriye giren her kameraman doğrudan o eserlere yöneliyor, her Japon çığlık atarak onları inceliyordu. Bu benim için inanılmaz bir şeydi.
Peki şaşırdığınız durumlar oldu mu?
Yaptığım bir sehpayı yıllar sonra Mecidiyeköy Antikacılar Çarşısı'nda gördüm. Yeni bir eserdi ama tabii dükkandakiler benim yaptığımı bilmiyordu. Ben de onu Kuveyt'te bir şahsa yapmıştım. Çok şaşırdım ve fiyatını sordum. İnanılmaz bir rakam söylediler. Şöyle hoş bir şey de yaşadım mesela, Ermeni bir müşterim vardır, benden sedefli bir ud aldı, o vesileyle tanışmıştık. Benim maddi sıkıntım vardı. Kendim için yaptığım bir ud olduğu halde, satmak istemiştim. Çok etkilendi ve dedi ki "Sana bunun parasını veriyorum. Ama bu benim değildir, senindir, ne zaman istersen gelip alacaksın." Bana "Bir lira karşılığında bu udu aldım," diye de bir kağıt verdi. Udu, kendi ofisinin en güzel yerinde vitrine koydu.
Bildiğim kadarıyla onarım da yapıyorsunuz.
Çok üzüldüğüm bir şey var. Elinde çok ciddi parçalar bulunduran aileler, bu eserlerin Türkiye'de tamir edilemeyeceğini düşünüp, çok büyük masrafları göze alarak yurtdışına Fransa'ya, İtalya'ya gönderiyorlar restore ettirmek üzere. Onlar bizi arıyor, biz onları arıyoruz ama bir türlü buluşamıyoruz. Bu atölye tarihi bir eseri olması gerektiği gibi restore edip, sertifikalı bir şekilde, müşteriye versin istedik. Bu atölye faaliyetini sürdürüyor.
Çok emek, yoğun ve çok ince iş gerektiren eserler yapıyorsunuz.
Antik A.Ş.'nin sahibi Turgay Artam, çalışmalarımı görünce "Siz delisiniz," dedi. "Bu kadar emek verilerek, bu kadar şey yapılmaz bu ülkede. Bunların karşılığını alamazsınız. Bunun yerine başka bir şey yapsaydınız," dedi.
Siz ne düşünüyorsunuz bu konuda?
Bence sanat, zaten normallik değildir, normal düşünürseniz sanatkâr olamazsınız. Allah bizi normal olmaktan korusun.

"DİNAMİZM FARKLILIKTADIR"
Ürettiğiniz eserler bugünün evlerinde de kullanılabilir mi?
Yaptığım her objeyi, sanatımızı göstermek için bir alan gibi düşünüyorum. Evler, konaklar, yalılar ya da son derece lüks villalar kendi sanatımızdan bir şeyler gösteren objelerden mahrum. Ve insanlar böyle şeyler olabileceğini de bilmiyor ama ben, hiç olmazsa belli evlerde geleneksel sanatlarımızdan bugüne uyarlanmış, bugün de fonksiyonu olan objeler yapmak istedim. İslam Eserleri Müzesi'nde ya da Topkapı Sarayı'ndaki mevcut bir hattat çekmecesini, Etiler'de son derece şık bir evin salonunda düşünün. Girdiği anda eve bir ışık getiriyor, bambaşka bir atmosfer katıyor. Üniforma evler insanı rahatsız ediyor. Her evin, kendine göre bir şahsiyeti, bir kimliği olması lazım. Bir Türk'ün evinin bir Fransız'dan, bir İngiliz'den farklı olması lazım. Hatta her insanın evinin, bir diğerinden biraz daha farklı olması lazım. Bu da neyle olur? Evde kullandığınız obje ile olur, eşya ile olur, evinizin dekorasyonu ile olur. Son derece modern döşenmiş bir ev bile olsa, o evin salonunda, sedef tezhipli "edep yahu" cümlesi, bence çok hoş olur.
Dünyada zaten giderek bir Fransız'la bir Japon'un, Türk'ün ve Amerikalı'nın evi birbirine çok benziyor. Her şey artık toplu üretime geçiyor. Siz dalgayı tersine çevirmeye çalışmıyor musunuz?
Bence sanatkârların hepsi dalgayı tersine çevirmeye çalışan adamlardır. İkincisi de sürüleştirilen cemiyetler hep birbirine benzer hale getirilen cemiyetlerdir. Dinamizm farklılıktadır ama şu an dünyadaki mevcut gidişat ya da eğilim dünyanın bütün milletleri, kültürlerini belli bir standarda getirmek. Bence, bu ne dünyanın ne de insanlığın hayrına.
Bu tür sanatların duraklama ve gerileme devrine girmesi, Cumhuriyet ile birlikte mi başlamış?
Cumhuriyetten önce kopukluk başlamış bence. Osmanlının son dönemlerinde Avrupa sanatlarının revaçta olması, yani Barok, Rokoko ve onların resimdeki, diğer tezyini sanatlardaki yansımaları, geleneksel sanatlarımızın pek çoğunun dışlanmasını, hayatın bir kenarına konulmasını beraberinde getirmiş ve sanatkarlar yavaş yavaş kaybolmuşlar. Benim duyduğum mesela, bir Ermeni usta varmış en son Kapalıçarşı'da. Ama ben kendisini görmedim.

DEĞERİ SONRADAN ANLAŞILDI
Batıya ait ahşap oymacılığı ile bizimki arasında ne fark var?
Esasında ahşap oymacılığı ya da ahşap ile ilgili sanatlar Anadolu'da, Avrupa'dan çok önce var. Fakat onlarda burjuvazi gelişmeye başlıyor. 14-15. yüzyıldan sonra burjuvazi sanatkarlara çok önem veriyor ve mesela her kont kendi şatosunu, malikanesini sanat eserleriyle doldurmaya başlıyor. Bizim onlardan geri gibi görünmemizin esas sebebi, Avrupalı anlamda bir burjuvazimizin olmaması. Bizde eser dediğimiz şeyler de, genellikle kişilerin evlerinde değil de, herkesin kullanacağı camii gibi, medrese gibi yerlerdeki eserler. Erzurum valisinin, o zamanki adıyla Şehremini'nin evine gittiğiniz zaman Avrupa'daki gibi bir tefrişat filan yok. Bir perde var, minderler var, bir iki tane basit sehpa var, bir iki tane masif çekmece var. Belki duvara gömülü bir iki dolap var. O kadar nesnemiz yok yani. Bizim saraylarımız da Avrupa saraylarına göre çok basit ve sadedir o anlamda. Gördüğümüz şaşaalı şeyler de, Avrupa'ya gidip, gören devlet erkanının, döndükten sonra yaptırdığı şeylerdir. Yani 18. yüzyıldan sonradır.
Peki bu türden antika eşyalarımızın, olduğu kadarına ne oldu?
İlk önce biz reddettik bu eşyaları. Biz Batılılığı şekil ve şemail olarak algıladığımız için, bir giriş yapılacaksa, üst baş, önce saç tıraşı sonra evin içindeki objeler, eşyalar ilk önce onları hemen kapı dışarı etmişiz. Bunların büyük bir kısmı heder olmuş. Ben Beyoğlu sokaklarında, çok nadide konsolların, sehpaların, komodinlerin gariban insanlar tarafından baltalarla, taşlarla parçalandığına şahit oldum. Bir kaç tanesine gidip rica ettim bunları kırmayın diye. "Siz onu bana verin, ben size yerine odun alayım," dedim. Bir kaç tanesini öyle kurtardım. Çünkü o vatandaş için ısınmaktan daha önemli bir şey yok. Bu eşyalar sahipleri tarafından kapıcılara verildi, sokakta gezen eskicilere verildi. Cumhuriyetten sonra hatta Cumhuriyetten önce başlayan kendine ait olan her şeyi tanımama, görmeme durumu, 1950-60'lara kadar geliyor. İnsanlar evindeki sedef sehpayı kapının önüne koyuyor. 1970'lerden sonra, biz kendimizi keşfetmeye başladık, Avrupa'nın sayesinde, çünkü Avrupa'ya giden varlıklı insanlarımız, yeni Türk burjuvazisi diyelim, müzelerde, şatolarda ya da evlerde bu eserlerin çok orijinal bir şekilde kullanıldığını gördüler. Geriye dönüp piyasadan bunları toplamaya başladılar. Türk burjuvazisinde bilhassa 1975 ile 1990 yılları arasında Avrupa'dan, Avrupa'nın bütün bit pazarlarından, eskicilerinden, antikacılarından sedef eserler alıp, getirme modası vardı. Çok büyük paralar ödeyerek İtalya'dan, Fransa'dan, İngiltere'den vaktiyle buradan oraya gitmiş eserleri Türk burjuvazisi büyük paralar ödeyerek geri getirdi, biliyoruz. Böylece, yeni bir akım başladı. Kendiyle barışma, kendiyle tanışma dediğimiz şey.